Từ tàu dừa làm thành giấy Nipa (tên gọi quốc tế của giấy dừa nước) là câu chuyện về nghệ thuật và giấy của Lê Thanh Hà - cựu sinh viên Mỹ thuật Huế, chủ Xưởng giấy Tri - Brothers (63 Nguyễn Thiện Kế, Đà Nẵng).  

Sản phẩm giấy Việt mới

Đầu năm ngoái, Hà nảy ra ý tưởng làm giấy từ xơ dừa. "Tôi nghĩ xơ dừa làm được than nano, tất làm được giấy. Tuy nhiên, sau 2 tháng mày mò, xơ dừa chỉ cho ra những tấm giấy cuộn lại là gãy", Hà nói.

Một ngày nọ, lang thang trong rừng dừa nước Bảy Mẫu ở xã Cẩm Thanh (Hội An, Quảng Nam), Hà thấy người ta lấy tàu dừa nước lợp nhà. Ghé ngay một quán cà phê xin vài tàu dừa nước về "nghiên cứu", Hà thấy xơ dừa nước dài, mảnh và mềm, ngậm nước nên không cần ngâm, chỉ cần chẻ xong là nấu.

Tờ giấy đầu tiên thành hình, cuộn lại không gãy, Hà biết đã tìm được nguyên liệu cần tìm. Nhưng đó chỉ mới là khâu tìm nguyên liệu. Còn việc nấu xơ dừa bằng gì, xay bằng công cụ gì, in hoa văn bằng kỹ thuật gì đã ngốn của Hà 6 tháng mày mò.

Hà chọn nấu xơ dừa bằng nước vôi trong theo cách dân gian sau khi đã thử qua vài loại hợp chất, công thức để tăng nhiệt mau ngấm, rồi nhờ anh em làm chế tạo máy ở Đại học Bách Khoa Hà Nội tìm giúp để có bản vẽ cơ cấu máy nghiền giấy thủ công châu Âu năm 1928.

Vấn đề là không có thông số, chỉ có cơ cấu, cách vận hành nên Hà cùng một giảng viên chuyên ngành chế tạo máy và lắp đặt ở Trường Cao đẳng Nghề Quân khu 5 thống nhất đưa ra một thông số, rồi dựa vào đó đưa ra những thông số khác. Nửa tháng sau Hà phục chế thành công máy nghiền theo bản vẽ.

Tìm kiếm trên internet, Hà học được kỹ thuật in hoa văn bằng áp lực nước từ kỹ thuật in hoa văn trên giấy Rakusui whasi của Nhật Bản.

Vậy là quy trình hoàn chỉnh: xơ dừa nấu bằng nước vôi trong, xay thành bột. Một khung gỗ với màn hình bằng voan có rải hỗn hợp bột, trên đó xếp các hình cắt hoa văn, tạo áp lực nước lên, sau đó gỡ bỏ hình cắt, đem khung sấy khô dưới ánh nắng mặt trời vài ngày sẽ cho ra mảnh giấy mà hoa văn được dập nổi lên trên.

Giữa năm 2016, Hà và 2 người bạn khai trương Xưởng giấy Vườn Giấy Việt ở Cẩm Thanh - Hội An. Nguyên liệu làm giấy Nipa chỉ là thân thối, cành cắt tỉa từ cây dừa nên không ảnh hưởng đến cây. Nhóm bạn của Hà tiếp tục thành công trong việc làm giấy từ thân cây dâu tằm, cây tràm.

Trong một lần từ Hội An về Đà Nẵng, thấy công nhân cắt tỉa cành dừa dọc bãi biển và mang bỏ đi, thế là Hà lại nảy ra ý tưởng làm giấy từ dừa cạn. Và đầu năm nay, Hà cùng 2 người bạn chuyên về tái chế đồ cũ đã biến ý tưởng này thành hiện thực bằng việc mở xưởng giấy mới Tri - Brothers.

"Có nhiều loại chất liệu, phương pháp để làm giấy, nhưng tôi muốn chọn chất liệu dân dã nhất, không gây tổn hại cho môi trường. Và tất cả công đoạn đều làm thủ công, không có bất kỳ hóa chất công nghiệp nào nên rất thân thiện với môi trường", Hà chia sẻ.

Hồn quê trên giấy

Hà không dùng hóa chất tẩy trắng hoặc nhuộm màu giấy mà để giấy có màu tự nhiên, như giấy làm từ dừa nước có màu nâu, hơi tía, vàng đất; làm từ dừa cạn có màu vàng, hơi cam; làm từ cây dâu tằm có màu trắng mịn như lụa...

Sản phẩm làm từ giấy Nipa gồm đồ lưu niệm như đèn lồng, túi xách, quạt, bưu thiếp, tranh Nipa, tác phẩm gấp giấy origami...; đồ gia dụng như vách ngăn, bình phong, đèn ngủ... cho đến bảng hiệu, rèm che, hoa đăng...

Tháng 3 năm nay, kỷ niệm 20 năm ngày mất của cố kiến trúc sư Kazimierz Kwiatkowsky, Hà hoàn thành bức Nipa chân dung kiến trúc sư tặng Đại sứ quán Ba Lan. Những bức tranh giấy về voọc chà vá ở bán đảo Sơn Trà của Hà được trưng bày tại cuộc thi thiết kế và sản xuất sản phẩm lưu niệm du lịch, quà tặng phục vụ APEC 2017...

"Sở dĩ người ta nhìn giấy của Nhật Bản, Trung Quốc... có thể nhận ra ngay xuất xứ vì ngoài chất liệu đặc biệt, giấy mỗi nước còn có hệ thống hoa văn đặc trưng. Với giấy Nipa, dừa là chất liệu mang hồn Việt và tôi cũng tạo nên hệ thống hoa văn đặc trưng của Việt Nam", Hà nói.

Việc chọn hoa văn cũng tình cờ như khi Hà chọn dừa làm chất liệu cho giấy Nipa. Ở Hội An, qua người quen, Hà thu thập kiến thức về mắt cửa và đầu hồi - điêu khắc đặc trưng kiến trúc cổ Hội An. Có lần Hà gặp một khách Tây cởi trần, trên lưng có xăm hình trống đồng.

Tìm hiểu thêm, Hà được biết hầu như khách nước ngoài nào cũng nhận diện Việt Nam qua hình ảnh áo dài, nón lá, trống đồng. Thế là Hà bóc tách hoa văn trên 2 loại trống đồng Ngọc Lũ, Đông Sơn, kết hợp cùng áo dài, nón lá làm thành hoa văn chủ đạo trên giấy Nipa.

Ngoài ra còn có hệ thống hoa văn nhận diện Hội An gồm những hình ảnh như mắt cửa, đầu hồi, xích lô, phố cổ, ghe bầu...; voọc chà vá, hoa đào chuông, Ngũ Hành Sơn, cá chuồn, cá chìa vôi, rùa biển... tập hợp thành hệ thống hoa văn biểu trưng cho Đà Nẵng.

"Tôi ấp ủ ước mơ mở ở mỗi tỉnh, thành một xưởng giấy, chọn những hình ảnh đặc trưng văn hóa của mỗi vùng, miền để tạo hoa văn, làm sao để người ta chỉ nhìn hoa văn là biết ngay giấy sản xuất ở vùng nào", Hà bộc bạch.

Đặc điểm của giấy Nipa là ánh sáng có thể xuyên qua nên sẽ đẹp hơn dưới ánh sáng mặt trời hoặc ánh đèn. Khoe tác phẩm đèn ngủ làm bằng mẩu đá vụn ở Non Nước kết hợp với hoa đào chuông làm bằng giấy Nipa, Hà nói vui rằng tác phẩm có thể được xem là một biểu tượng của Đà Nẵng.

Hà không dùng pin làm sáng đèn, mà cắm trực tiếp vào ổ điện vì nghĩ pin dùng xong lâu phân hủy, sẽ ảnh hưởng đến môi trường. Khi tạo hình tác phẩm, Hà không dùng keo để gắn kết các vật liệu, mà nấu vôi thành hồ để dán theo cách dân gian lấy vôi làm vật liệu xây dựng.

"Tôi học theo những cụ bà gánh thúng bán tàu phớ, mì Quảng, những vật dụng các cụ đặt lên thúng vừa đủ, không thừa một không gian trống, mà rất trật tự, đó là đỉnh cao của nghệ thuật sắp đặt", Hà nói.

Với nghệ thuật sắp đặt như thế, tranh bằng giấy làm từ vỏ cây dâu tằm được Hà đặt vào khoảng vách có ánh sáng mặt trời chiếu vào vân giấy đẹp tự nhiên như lụa. Giấy làm từ dừa nước có độ đậm, nhạt khác nhau, kết hợp với ánh sáng đèn mờ, tỏ khác nhau để có độ xuyên sáng thích hợp.

Khi được hỏi bản thân giấy Nipa với hệ thống hoa văn đặc trưng cùng những sản phẩm làm bằng giấy này có thể được xem là một tác phẩm nghệ thuật không, Hà giãi bày: "Với tôi, giấy đơn giản chỉ là giấy.

Tôi không nghĩ mình làm nghệ thuật to tát gì, mà chỉ là người làm giấy truyền thống, cố gắng gọi tên, kể chuyện về văn hóa vùng đất của nguyên liệu làm giấy thông qua những sản phẩm làm ra. Giấy chứa đựng cảm xúc mỹ thuật đầu đời không bị lý trí của tôi chi phối đẹp hay xấu, nó tự nhiên như cách tôi đến với nó, cũng tự nhiên như cách nó được sinh ra".

"Làm đến đâu chắc đến đó”, Hà dự tính sau khi vững chân tại Hội An, Đà Nẵng, sẽ mở thêm ở Phan Thiết, Quảng Bình và các địa danh du lịch khác.

Thiên Lý - Doanh nhân Sài Gòn